Wprowadzenie do baroku i jego rozwój.

Polszczyzna okresu baroku

Dość powszechna jest opinia o upadku języka polskiego w wieku siedemnastym i pierwszej połowie wieku XVIII. Sąd taki jest tylko częściowo prawdziwy: dotyczy poziomu języka ogólnopolskiego, używanego przez szlachtę, a także języka utworów literackich. Jeśli natomiast analizujemy cały system polszczyzny tego okresu, to okazuje się, że rozwija się on, zbliżając się coraz bardziej do stanu nam współczesnego. Na przykład w tym właśnie czasie spółgłoski miękkie p', b', m', w', f na końcu wyrazów zaczynają być wymawiane jako twarde (np. karp, gołąb, krew, do XVII wieku tylko karp', gołąb', krew'; miękkość tych głosek widać do dziś w odmianie: karpia, gołębia, krwią, a nie: "karpa", "gołęba", ,krwą"). Ustala się wymowa jako "ż" tego, co zapisuje się w formie rz. Ostatecznie kształtuje się rodzaj męskoosobowy w deklinacji i koniugacji, zwyciężają końcówki -om w C. Im., -ami w N. Im. i -ach w Ms. Im., czyli fleksja nieco się upraszcza.

Niewątpliwe jest natomiast obniżenie poziomu sprawności językowej, widoczne w pismach użytkowych, publicystyce, a także literaturze pięknej. Złożyło się na to kilka przyczyn.

Życie umysłowe, polemiki religijne i społeczne stają się mniej żywe i nie wymagają już posługiwania się finezyjną, dobrze przemyślaną polszczyzną. Piśmiennictwo publicystyczno-polemiczne jest słabsze niż w wieku poprzednim, nie wymaga też wyrafinowanej formy językowej.


Najbardziej charakterystyczną manierą stylistyczną języka okresu baroku jest makaronizowanie tekstów, to znaczy świadome wplatanie do polszczyzny wyrazów, a także zwrotów łacińskich. Dodajmy na marginesie, że teksty makaroniczne były początkowo, w XVI i XVII wieku, rodzajem zabawy literackiej, która polegała na dodawaniu łacińskich końcówek do polskich wyrazów, co dawało efekt komiczny, np.: "En dołus immensus caeco straszliwus hiatu, / Ubi arendarzos wespół cum bydło zamykant" [tłumaczenie: Oto dół ogromny, ciemnym straszliwy otworem, / Gdzie arendarzy (dzierżawców) wespół z bydłem zamykają"]. W okresie baroku makaronizowanie tekstów stało się zasadą. Przykładem mogą być Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska.

Przyczyny makaronizowania:
-snobizm, chęć popisania się rzekomą uczonością,
-podkreślanie swojej przynależności do elity kulturalnej społeczeństwa
-swoisty kult łaciny, jako języka ludzi wykształconych, języka Kościoła i nauki.
-czasem użycie wyrazu lub zwrotu łacińskiego było koniecznością, gdyż polszczyźnie brakowało określonych terminów czy wyrażeń fachowych Prawdziwą walkę temu stylowi wydało jednak dopiero oświecenie.

Inną cechą języka okresu baroku jest stopniowe napływanie do niego zapożyczeń francuskich. W XVII wieku wiąże się to z francuską orientacją polityki królów polskich i z ich związkami małżeńskimi z księżniczkami i damami francuskimi (Maria Ludwika Gonzaga - żona Władysława IV, a potem Jana Kazimierza; Marysieńka Sobieska), co wpłynęło na przenikanie do Polski dworskiej kultury francuskiej. Z tego okresu pochodzą takie zapożyczenia "dworskie", jak: dama, galant, gorset, komplement, mina, peruka, oraz wojskowe: artyleria, batalia, brygada, dragon, pistolet.


Oprócz tej sarmackiej polszczyzny odnajdujemy w utworach poetyckich, zwłaszcza XVII-wiecznych, inny model stylistyczny: języka wykwintnego, opartego na grze znaczeń słów, ich niespodziewanym zestawianiu i wykorzystywaniu.


Inny barokowy chwyt stylistyczny to wymienianie wielu rzeczy o określonej cesze, która się potęguje w kolejnych określeniach, podsumowane niespodziewanym wnioskiem.